مصدق و ایده‌های ناتمام

اسفند، ماه مصدق است. اگر همه‌ی ما به خاطر تعطیلی روز آخر اسفند، ملی شدن صنعت نفت را به خاطر بیاوریم، اما 14 اسفندماه نیز سالروز درگذشت دکتر محمد مصدق است و از این‌رو این ایام با نام مصدق گره خورده است. به همین مناسبت با مهدی غنی، پژوهشگر تاریخ و فعال ملی‌مذهبی گفتگو کردیم تا با هم به کارنامه مصدق نگاهی بیاندازیم.

 

*** آقای غنی، برای شروع خوب است که به بحث انتخابات در دوران مصدق توجه کنیم. در سال‌های بعد از 1320، کشور درگیر مسائل سیاسی متفاوتی است. و بحثی برای گسترش حق رای هم مطرح است این است که انتخابات ما باید دموکراتیک‌تر باشد و حقِ رای‌ها بیشتر شود؛ اما مرحوم مصدق در این قضیه خیلی ارتجاعی نظر می‌دهد و می‌گوید که حقِ رای باید محدود شود و شهروندها باید سواد داشته باشند. اتفاقی که به حذف روستاییان منجر می‌شود. به نظر نمی‌آید که مصدقی که در ذهن ما ساخته شده و  آدم خیلی دموکراتی است با واقعیت همخوان باشد. آیا مصدق این طور که شواهد تاریخی می‌گویند واقعا محافظه‌کار است؟

این لایحه انتخابات مربوط به دوت منصور است ولی با شروع کار دولت مصدق به جریان می‌افتد.  یکی از بخش‌هایی که دکتر مصدق بعد از قطعی شدن ملی شدن نفت مطرح کرد، مسئله زنان و شرکت زنان در انتخابات بود. منع شرکت نسوان در انتخابات جزو قوانین دولت‌ها در دوره مشروطه بود ولی مصدق این موضوع را به بحث گذاشت. در آن دوران خانم‌ها تشکل‌ها و انجمن‌های بانوان را تشکیل داده بودند و آن‌ها در عرصه سیاسی و اجتماعی فعال شده بودند. این انجمن‌ها پشت این مسئله قرار گرفتند و بحثی جدی را آغاز ردند. در آن زمان آقای شایگان مسئول کمیسیون انتخابات بود و ایشان هم با مصدق هماهنگ بود و مسئله‌ای را مطرح کرد که اگر اکثریت با موضوع شرکت زنان در انتخابات باشند، دولت نیز با این مسئله موافق است. او با این کار روزنه‌ای نشان داد که مردم بتوانند فعال شوند. اما از طرف روحانیت یک تلاشی شروع شد که آغاز آن از روحانیونی مانند آیت‌الله بهبهانی که با دولت مخالف بودند، بود و همان قضایایی که سال 40 و 41 اتفاق افتاده بود، اینجا هم اتفاق افتاد. آیت‌الله کاشانی ابتدا با حقِ رای موافق بود و حتی جایی هم گفته بود که شرکت زنان در انتخابات منع شرعی ندارد؛ اما وقتی که هجمه روحانیون شروع شد، ایشان دیگر نظر قاطعی نمی‌داد و بیان کرد که حق رای زنان، منع شرع ندارد این قضیه به مراجع هم کشیده شد؛ بهبهانی از این افراد استفتاء کرد. ولی آیت‌الله بروجردی نظر صریحی ندادند و گفتند که هر چه مخالف اسلام است نباید تصویب شود که خیلی کلی بود. اما این قضیه به مجلس کشیده شد و آقای موسوی سخنرانی مفصلی کردند و نهایتا موضوع کنار گذاشته شد.

***از نظر اقتصادی چطور؟ آن طور که در تاریخ آمده گویا مصدق خیلی با حق رای روستایی‌ها هم موافق نبوده است؟

اگر دوره رضاشاه را که دولت اجازه ورود وکیل غیر دولتی به مجلس را نمی‌داد، کنار بگذاریم، بعد از رضاشاه که قدرت حکومت کم شد، انتخابات دست فئودال‌ها بود، به‌خصوص در بخش غیر شهری. تقریبا هر منطقه‌ای وکیل خود را داشت. یعنی هر منطقه‌ای در دست هر فئودالی بود، نماینده مجلس آن منطقه نیز در تیم آن‌ها بود و مردم نقشی در انتخابات نداشتند. بخش مهمی از نمایندگان مجلس را‌، به‌خصوص در مناطقی مانند جنوب، شرکت نفت انتخاب می‌کرد و در بقیه مناطق نیز دخالت می‌کرد تا نمایندگانی که انتخاب می‌شوند مشکلی برای نفت ایجاد نکنند. یکی از سندهای این قضیه خود محمدرضا شاه است. او در کتاب انقلاب سفید، که سال 45 چاپ شد و بعدا تبدیل به کتاب درسی دبیرستان شد، در فصلی به نام اصلاح قانون انتخابات می‌نویسد که بعد از رفتن پدرم هیچ‌گاه تا امروز(سال 41) در این بیست سال ما انتخابات آزاد مردمی نداشتیم. صبح سفارت روس و بعد از ظهر سفارت انگلیس برای کاندیداها لیست می‌آورد و سعی می‌کردند که همه این افراد وارد مجلس شوند. مردمی هم که در مناطق روستایی بودند، در خدمت ملاکین بودند و هر چه آن‌ها می‌گفتند انجام می‌دادند. در واقع برایشان رای می‌نوشتند. این که مصدق مسئله سواد را مطرح می‌کند، برای این است که کسی که رای در صندوق می‌اندازد، بداند که چه نوشته است. پس اینطور نبوده که چون بی‌سواد هستند، حقِ رای ندارند؛ بلکه برای این است که در آن زمان این افراد خریداری می‌شدند. اما این دلیل، دلیل خوبی نیست و در همان زمان نیز انتقادات زیادی به آن شد که این شرطی که می‌گذارید مخالف قانون اساسی است. دلیلش این بود که در قانون اساسی گفته شده بود که قانون مجلس نماینده قاطبه مملکت ایران است. استدلالشان هم این بود که آن‌ها با این کار بخش اعظمی از مردم کشور را که بی‌سواد هستند از حقوقی مثل حق وکالت حذف می‌کنند و این نماینده قاطبه نمی‌شود و تنها نماینده بخشی از ملت ایران خواهد بود. پیشنهادشان هم این بود که به جای این کار باید مردم را باسواد کنید. این لایحه هیچ وقت به سرانجام نرسید و ماند و کاری از پیش نرفت. به‌خصوص این که مسائل ملی شدن و مسائل دیگر پیش آمد. مسئله رای زنان نیز مسکوت ماند و دولت خیلی روی آن پافشاری نکرد.

*** دولت برای اصلاح اقتصاد سیاسی زمینداری که ملاکان را کنترل کند و این که آموزش عمومی شود، چه کارهایی انجام داد؟

در آن زمان تقریبا هفتاد درصد جمعیت ایران در روستاها بودند و نزدیک سی درصد شهرنشین بودند. بخش اعظم اقتصاد نیز روستایی بود. می‌توان گفت که مایحتاج شهرها را نیز روستاها تامین می‌کردند، برخلاف حالا که خود روستاها مصرف کننده شدند. تولید مواد کشاورزی و محصولات دامی همه توی روستاها انجام می‌شد و کمتر از خارج از کشور وارد می‌شد.

مصدق برای روستاها کاری انجام داد که لازم است که به آن توجه کنیم چون بعد از کودتا به آن بی‌توجه شد. این کار تشکیل شورای ده بود. تا آن زمان یک مالک و یک رعیت وجود داشت. مالک همه‌کاره بود و رعیت در واقع نان‌خور مالک بود. کار می‌کرد و مالک سهمی هم به او می‌داد و باز به شکل دیگری این سهم را از او می‌گرفت. مصدق با اختیاراتی که از مجلس گرفت، قانونی گذاشت که در هر روستا یک شورا تشکیل شود. پنج نفر عضو این شورا باشند. سه نفرشان جزو دهقانان باشند، یک نفر نماینده مالکان و یک نفر کدخدا. قبلا کدخداها طرف مالک بودند چون اصل قدرت دست ملاکین بود ولی ترکیب شورا طوری چیده شده بود که حداقل سه به دو به نفع زارع می‌شد. قانون این بود که مالکین باید بیست درصد از سودشان را به این شورا بدهند. بخشی از این بیست درصد با تصویب این شورا صرف عمران روستا می‌شود. مثلا جاده‌سازی، ساخت حمام، درست کردن آب آشامیدنی و .... این کار هم به نفع دهقانان بود و هم به نفع مالک چون به هر حال برای بردن محصولاتش در جاده خاکی مشکل داشت. مقدار کمی از آن هم به شورای بخش فرستاده می‌شد برای کارهای بزرگ‌تر مانند ساخت بیمارستان و مدرسه که یک ده نمی‌توانست بسازد اما بخش می‌توانست. این قانون چند نکته مهم داشت. اول این که خود رعیت باورش نمی‌شد که آدم است و حق دارد. این افراد برای خودشان احساس شخصیت کردند که ما هم حق داریم در مورد سرنوشتمان تصمیم بگیریم و ما می‌توانیم وضعیت زندگی‌مان را بهبود دهیم. قبلا یک روستایی به خودش اجازه نمی‌داد در مقابل مالک بایستد چون از هستی ساقط می‌شد. ولی اینجا این باور شکل گرفت و پشتوانه آن هم دولت مرکزی بود. این نکته خیلی مهم بود، چون ما بعدا که اصلاحات ارضی را اجرا کردیم، دیدیم در خیلی جاها خود روستایی ها و دهقانان و رعیت حاضر به پذیرش نبودند و خیلی جاها که زمین را گرفتند نتوانستند زمین را اداره کنند و به شهر آمدند و کارگر یا دستفروش شدند؛ چون آن خودباوری، آشنایی و تجربه کافی را نداشتند. ولی با این کار شورای ده، اولا روستایی ها به آن خودباوری می‌رسیدند، دوما اینکه در مورد سرنوشت روستایشان تصمیم می‌گرفتند و می‌دانستند تصمیمشان تاثیرگذار است؛ سرمایه‌اش هم مالک می‌پرداخت.

***این قانون اجرایی هم شد؟

بله اجرا هم شد. به کودتا که رسید یک مقداری  تغییراتی کرد. مثلا به جای آن ۵ نفر، ترکیب را عوض کردند و سهمش هم کم شد کم کم تعطیل شد و بعد تبدیل شد به اصطلاحات ارضی. و معلوم نبود که چیست. اما به نظر می‌آید این شورای ده از اصلاحات ارضی خیلی بهتر بود. وقتی خود روستایی ها پای کار بودند و به این باور می‌رسیدند، اداره امور خودشان را در دست می‌گرفتند و اینجا مالک می‌شد مثل شهروند، نه مالک جان و مال مردم. و آن وقت آنجا ما می‌توانستیم اصلاحات بالاتری انجام. یک ویژگی دیگری که داشت این بود که امورات روستایی بدون تکیه بر بودجه عمومی صورت می‌گرفت. دیگر این دولت نبود که باید در روستاها هزینه می‌کرد. از جیب خود مالک هزینه می‌شد، و فشاری به دولت مرکزی - که با توجه به ملی شدن دچار مشکل شده بود- نمی‌آمد.

***تا قبل از ۳۰ تیر چپ ها همه می‌گفتند که مصدق پایگاهش، پایگاه جمع محافظه کاری است. مصدق آزادی احزاب را به رسمیت می‌شناخت ولی خیلی از لحاظ قانونی مسئله را پیش نبرده بود و حزب توده همچنان غیرقانونی بود. و با وجود آنکه حزب توده فعالیت رسمی می‌کردند ولی از لحاظ قانونی منع داشت. این درست است؟

منع فعالیت‌های حزب توده از سال ۲۸-۱۳۲۷ شروع شد که ترور شاه در دانشگاه رقم خورد. ولی مصدق که آمد تقریبا همه احزاب را آزاد گذاشت. اصلا منعی برای تشکیل حزب وجود نداشت. قانون این بود که برای راه اندازی حزب نیاز به تایید صلاحیت و گرفتن مجوز نیست، فقط باید اطلاع بدهند.همین کافی است. برای همین فعالیت‌ها بسیار آزاد شد در زمان مصدق. طوری که وقتی به نخست وزیری رسید، یک بخشنامه به شهربانی ابلاغ کرد که هر کس که به نخست وزیر و دولت توهین و انتقاد و اعتراض کند، هیچ کسی حق تعقیب و بازداشت و این حرفها را ندارد. اما اینطور هم نیست که بگوییم حزب توده قانونی بود، چون به هر حال مشکل روحانیت هم داشت و اصلا بخشی از روحانیون مشکلشان با مصدق همین بود که در دوره مصدق، توده‌ای ها داشتند حاکم می‌شدند و اصلا کودتا هم با همین منطق شکل گرفت، که اگر مصدق سرنگون نشود، کشور ما می‌افتد دست کمونیستها. لذا بخشی از روحانیون با این دید از کودتا حمایت کردند. کلا محدودیتی برای احزاب وجود نداشت، تا وقتی که قانون را زیر پا نگذارند و اعمالی مثل ترور یا آزار مردم ازشان سر نزند. مثل فدائیان اسلام، که آزاد بودند و هر کاری دلشان می‌خواست می‌کردند. منظورم این است که احزاب آزاد بودند، اما اگر خلاف قانون رفتار می‌کردند باید با آنها برخورد می‌شد.

*** اما در مورد ترور رزم آرا برخوردی با فداییان صورت نگرفت.

چرا، دادگاه تشکیل شد…

***ولی متهمین همه آزاد شدند

چون پشتوانه قوی داشت. دولت خیلی کاری نمی‌توانست بکند. حدود ۱۰ نفری را گرفتند، خیلی‌هایشان به حبس کوتاه و یکی هم به اعدام محکوم شد اما. بعد همه آنها را آزاد کردند.

***شما در حین صحبت‌هایتان چند بار گفتید که جناح روحانیون موفق شد این کار را پیش ببرد و غیره. اما از آن طرف می‌گویند یکی از ناراحتی‌هایی که روحانیون بعدها داشتند این بوده که بر چشم سگی عکس عینک می‌گذارند و می‌گویند کاشانی است. آیا چنین چیزی بوده است ؟

اولا این اتفاق ربطی به مصدق نداشت، ثانیا معلوم نیست کجا این اتفاق افتاده ولی شایعه‌ای که هست این است که توده‌ای ها این کار را کردند که خلیل هم قطعی نیست و کسی هم ندیده مدرکی در این زمینه که کجا و در چه محلی اتفاق افتاده. کاشانی و مصدق با هم اختلاف داشتند که دلایلش هم مشخص است. ولی چرا مصدق باید از چنین توهینی به روحانیت حمایت کند؟ اتفاقا اگر می‌خواست توهین کند، که بیانیه و بخشنامه صادر نمی‌کرد که هر کس به مرجعیت توهین کند بایستی با ایشان برخورد شود، و هیچکس حق ندارد به آنها بی احترامی کند.

***پس چرا روحانیت می‌ترسید؟

در فضای عمومی جامعه، تبلیغات توده‌ای‌ها قوی بود. نشریات و میتینگ‌هایی داشتند که با استقبال مواجه می‌شود.در طرف دیگر هم آگراندیسمان انگلیسی‌ها بود که به وضعیت خطرناک سقوط ایران در دام کمونیسم بیشتر می‌دمیدند. آقای طالقانی بیان می‌کند که به منزل سیدمحمد بهبهانی رفته است و در آنجا نامه‌هایی را مشاهده کرده است که با رنگ قرمز نوشته شده است. متن این نامه که خطاب به روحانیون بوده است و به صورت شبنامه به منزل آنان ارسال می‌شده است چنین پیامی را منتقل می‌کرده است که ما به زودی حاکم می‌شویم و تیرهای برق را چوبه دار شما قرار می‌دهیم. روحانیون هم که نسبت به این موضوع، چندان دقیق نبودند سریعا باور می‌کردند. البته قدرت توده‌ای‌ها رانباید انکار کرد و باید توجه کنیم که در کادر افسران ارتش، ششصد نفر عضو سازمان افسران حزب توده بودند و در بدنه این عدد قطعا بیشتر بوده است. این گروه‌ها تنها سازمان و تشکیلات موجود سیاسی در کشور بودند. کشورهای خارجی هم این موضوع را بیشتر تبلیغ کردند تا به کودتای خود مشروعیت بدهند.

****مصدق، یک فعال سیاسی است و قاعدتا باید نسبت به این ضعف نداشتن تشکیلات واقف می‌بود. او رهبر جبهه ملی بود اما تشکیلات این جبهه ضعیف است و حتی مصدق نمی‌تواند همین تشکیلات نصفه و نیمه را نیز هدایت کند و ما شاهد جدایی کاشانی، بقایی هستیم. خلیل ملکی نیز ناراحت و تاحدی جدا شده از جبهه ملی است. این موضوع را یک ضعف ارزیابی نمی‌کنید؟

اسم جبهه ملی روی خودش است. این سازمان، یک ائتلاف و جبهه است و افراد و گروه‌های مختلف در آن حضور دارند. حتی در اوایل تشکیل، فداییان اسلام نیز با آن موتلف بودند و در مراسم اعتراض و تحصن در کاخ، نیروهای فداییان نیز حضور داشتند. مصدق هم از لحاظ شخصیتی اهل این کارها نیود و در همان زمان هم اعلام کرد که من دو هدف بیشتر ندارم، ملی شدن نفت و انتخابات. او نمی‌خواست تشکیلاتی داشته باشد تا قدرتی را کسب کند و آن را حفظ کند. وقتی فداییان اسلام به مصدق اعتراض کردند که اسلام را اجرا کن، گفت من همان دو هدف را دارم، بعد از اینکه این دو کار را اجرا کردم، کنار می‌روم و شما اسلام را پیاده کنید. در مورد دیگر، وقتی مصدق به سازمان ملل مراجعه می‌کند تا از حقوق ایران در شورای امنیت دفاع کند، نیروهایی از جبهه ملی همراه او هستند اما دکتر غلامحسین مصدق، فرزند ایشان بیان می‌کند که فقط سه چهار نفر از جمله اللهیار صالح، سنجابی و حسیبی، مشاور واقعی مصدق در این سفر هستند. توجه کنیم که در این سفر، محمد نمازی از هیئت ایرانی دعوت می‌کند که در این سفر در منزل او سکنا گزینند اما مصدق رد می‌کند ولی در همین حال شاهدیم بقیه هیئت همراه ناهار و شام را در منزل او می‌گذرانند و بقیه روز را به گشت و گذار در شهر مشغول هستند. مصدق اینها را حول ملی کردن متحد کرده بود.

*** مصدق هم نتوانست این اتحاد را حفظ کند و حتی در همین ملی شدن شاهدیم که نارضایتی در داخل جبهه نسبت به مذاکرات وجود دارد. بعضی از حل و فصل سریع قضیه دفاع می‌کنند اما مصدق نمی‌تواند این خواسته را پیش ببرد و نهایتا هم شاهدیم که مصدق در بن‌بست گیر می‌افتد که توان پیش بردن مذاکره را دارد، نه می‌تواند از دولت خارج شود و به عنوان اپوزیسیون دولت در مجلس بر ادامه مذاکرات نظارت کند.

او از ابتدا هم گیر افتاده بود. مصدق با شرکت نفت درگیر بود که قبل‌تر حکومت ایران را در اختیار داشت. حتی شاه در ماموریت برای وطنم نیز می‌گوید که پیشتر از ملی شدن به این شرکت اعتراض می‌کند که ما سهمی از نفت نداریم و از کشورهای دیگر صادرکننده نفت، درصد کمتری از نفت می‌گیریم. اما طرف مقابل به این حرف‌های شاه هم توجه نداشت. میزان درآمد ایران از نفت در تمام آن سالها 105 میلیون لیره بود در حالی که بریتانیا 175 میلیون لیره از این شرکت مالیات گرفته است. بعلاوه بر اینکه این شرکت، از همین منابع برای توسعه شرکت در خارج از کشور و در دیگر کشورها نیز هزینه کرده بود. شرکت در امور کشور دخالت می‌کرد و دولت‌ها باید با او هماهنگ می‌بودند و این شرکت نفت بود که نماینده و دولت را تعیین می‌کرد. کاری که مصدق کرد این اتحاد حول ملی شدن نفت بود و حتی روحانیت را به میدان آورد. آقای خوانساری، حجت و صدر فتوا دادند. او مردم را وارد بازی کرد. او توانست در لاهه موفق شود و رای بگیرد. اما بله در جبهه مشکلاتی هم داشت. بقایی عضو جبهه بود و سخنران قهاری بود اما بعدها اسنادی به دست آمد که از 1330 با انگلیس کار می‌کرده است. آمریکایی‌ها به انگلیسی‌ها مراجعه می‌کنند تا رابطی با کاشانی پیدا کنند و بقایی معرفی می‌شود. همین آدم در قضیه قتل افشارطوس که چشم پلیسی و امنیتی دولت مصدق است نقش ایفا می‌کند. هرچند مصدق از لحاظ شخصیتی و اخلاقی او را شناخته بود و با او اختلاف پیدا کرده بود اما از لحاظ سیاسی بعدها این اسناد منتشر شد.

***حزب ایران هم که نزدیکترین یاران دکتر مصدق بودند هم نتوانستند عضوگیری کنند. این حزب هم بیشتر نخبگانی است و بر خلاف صحبت مصدق درباره مردم، نتوانست عضوگیری گسترده داشته باشد.

از این جهت کم‌کاری صورت گرفت و تشکیلات جدی گرفته نشد و همین امر هم در کودتا موثر بود. مصدق از لحاظ شخصیتی تشکیلاتی نبود و این برخلاف نخشب بود. مصدق ولی از لحاظ شخصی، یک فرد ملی بود که در دولت‌های مختلف به او پیشنهاد وزارت می‌شود ولی دانش آن را نداشت که حزب ایجاد کند. علاوه براینکه در یک سال و نیم دولتمداری هم فرصت راه‌اندازی یک حزب وجود ندارد.

***این ویژگی که بیان می‌کنید در قوام هم هست که در دولت‌های مختلف بر اساس توانمندی‌ش مورد مشورت قرار می‌گرفته است اما او سریعا تشکیلات حزب دموکرات را ایجاد می‌کندو گسترش می‌دهد. به نظر این ویژگی‌های شخصیتی مصدق توجیه مناسبی برای فراموش کردن نقش تشکیلات نیست.

مقایسه خوبی است اما یک تفاوت وجود دارد. قوام دنبال قدرت بود.

*** مگر سیاستمدار دنبال قدرت نیست؟

چرا ولی فقط به دنبال قدرت نیست.

***حتی اگر مصدق به دنبال مردم هم بود باید تشکیلاتش را بر مبنای مردم پایه‌گذاری می‌کرد.

قوام حزب هم که تشکیل می‌دهد از همه جور فردی دعوت می‌کند که با او همراه شوند و بعضی از همین افراد بعدا از در مخالفت با او در می‌آیند. قوام به دنبال بازی کردن با افراد بود اما مصدق به دنبال قدرت نیست و به همین خاطر هم قدرت را به راحتی از دست می‌دهد. در 25 مرداد هم مصدق در ابتدا فرمان را می‌پذیرد و مصاحبه‌ای با رادیو می‌کند که بله چنین شد و من هم دولت را تحویل می‌دهم اما این فاطمی است که جلوی این اتفاق را می‌گیرد و اجازه انتشار مصاحبه را نمی‌دهد و مصدق را هم مجاب می‌کند که شاه حق عزل نخست‌وزیر را ندارد و مردم چه می‌شوند. مصدق یک شخصصیت ملی است و دلش برای مردم و کشور می‌سوزد.

*** مصدق در قضیه نفت هم به خاطر اینکه ملی بماند، نتوانست با مردم واقع‌بینانه صحبت کند و از ترس شکسته شدن این تصویر که از مصدق ساخته شده بود که او می‌ایستد، مجبور شد شکست مذاکرات را بپذیرد.

نه اینگونه نیست. او خیلی از موارد را پذیرفت اما فقط بر اصل ملی شدن تاکید داشت. اما آمریکایی‌ها این را نپذیرفتند. البته اول کار این موضوع را به رسمیت شناختند و مک‌گی این موضوع را پذیرفت اما انگلیسی‌ها آن را به هم زدند. مصدق اصلا دگم و ایدئولوژیک برخورد نکرد و این حرف را هم بعدها بقایی مطرح کرد. این‌ها کودتا را از همان زمان قتل افشارطوس ساماندهی کردند و دلیل قتل هم این بوده است که سازمان افسران ملی شناسایی شود. آن موضوعی که در مورد تشکیلات گفتید، شاید اینجا به فکر افتاده بودند.

***این سازمان افسران چند نفر بودند؟

نمی‌دانیم اما همین آقای سرهنگ غلامرضا نجاتی یکی از افسران ملی بوده است.

****به موضوع خوبی رسیدیم. از ابتدای مصاحبه هم تلاش کردم که با نفت شروع نکنیم و از دستاوردهای دیگر آن دولت شروع کنیم اما هر کاری می‌کنیم آن دوره به نفت ختم می‌شود و این موضوع هم به شخص مصدق پیوند می‌خورد. سوال من این است که چرا نسل ما از یاران مصدق فقط فاطمی را می‎شناسد که آن هم احتمالا به خاطر شهادت ایشان و خیابانی است که به یاد ایشان نامگذاری شده است و دیگر یاران مصدق و فعالیت‌های آن دوره را نمی‌شناسیم؟

سوال خوبی است. من هم زمانی است که به این سوال رسیده‌ام و البته موضوع فقط به مصدق هم محدود نیست. وقتی در مورد ایرادها و دستاوردهای رضاشاه صحبت می‌کنیم هم همین است. وگرنه یک سرباز بی‌سواد مگر از فرهنگ و دانشگاه و غیره چه می‌داند. مشکل ما این است که تاریخ را فردی بررسی می‌کنیم و توجه نمی‌کنیم که جامعه و محیط چه نقشی داشته است. ما نسبت به نقش مهندس حسیبی توجه نمی‌کنیم یا اصلا از صالح چیزی نمی‌گوییم و فقط به فاطمی توجه داریم که اعدام شده است. تفکر ما قهرمان‌پروری شده است و الآن هم به همین وضع گرفتاریم.

***در مورد پایان زندگی مرحوم مصدق هم کم شنیده‌ایم و واکنشی از جامعه نداریم. در این مورد هم توضیح می‌دهید.

مرگ ایشان در انزوا و غربت اتفاق می‌افتد. برای دیدار با ایشان باید مجوز گرفته می‌شد. در مورد بیماری ایشان هم شخصیت ملی ایشان را شاهدیم که حاضر نمی‌شود برای درمان به خارج از کشور مراجعه کند یا پزشکی برای درمان او از خارج از کشور احضار شود و به پسرش، غلامحسین تندی می‌کند که پس شما چه درسی خواندید؟ پس از فوت هم اجازه داده نمی‌شود که خبر این اتفاق منتشر شود و فقط چند نفر مثل مرحوم دکتر سحابی حضور پیدا می‌کنند که در کفن و دفن حضور دارند. بعد هم که خبر به جامعه می‌ررسد به خاطر شرایط اختناق سال 46 واکنشی وجود ندارد و همین غربت فوت است به اسطوره شدن شخصیت مصدق ختم می‌شود.

این مطلب در شماره 805 و 806 روزنامه شریف منتشر شد.

تمدن بزرگی که نخواستند

نگاهی اقتصادی به شکل‌گیری انقلاب اسلامی 1357

در تحلیل‌هایی که تاکنون در مواجه با پدیده «انقلاب 57» با آن روبه‌رو بوده‌ایم، به بیان اهمیت ایدئولوژی اسلامی پرداخته ‌شده‌‌ و از جان‌فشانی و مجاهدت مبارزانی سخن گفته شده است که پیام انقلابی اسلام را بیان می‌کرده‌اند اما در این مقاله تلاش می‌شود تا با ارائه‌ی توضیحاتی بیان کنیم که عامل اقتصادی با توجه به چه اتفاقاتی توانست جنبشی اجتماعی و سیاسی در سال 57-56 شکل دهد و حکومت شاهنشاهی را پایان دهد. برای بررسی اتفاقات اقتصادی آن دوران، دو پدیده‌ی مهم و اثرگذار را مرور می‌کنیم.

حاشیه‌نشینی در شهرها

در دهه 60 میلادی، چپ‌گرایی در جهان پررونق بود و گروه‌های کارگری و کشاورزی به عنوان مخاطبان تبلیغات این گروه‌ها در جهت تغییر الگوی مالکیت اقتصادی تشویق می‌شدند تا علیه مالکان قیام کنند. در جهت مقابله با این موج، طرحی موسوم به «اصلاحات ارضی» در دولت دکتر علی امینی و با محوریت ارسنجانی، وزیر کشاورزی مطرح و تصویب شد که مالکیت زمین‌های کشاورزی را از مالکان بزرگ به کشاورزان منتقل می‌کرد. این ایده نظام ارباب-رعیتی را ملغی می‌کرد و از این پس، کشاورزان به جای اینکه بر زمین مالکان کار کنند، زمین خود را کشت می‌کردند. شاه نیز این قانون را در سال 1341 در طرح انقلاب شاه و مردم (انقلاب سفید) به رفراندوم گذاشت و در دولت علم که جانشین امینی شده بود، ارسنجانی در مقام وزارت ماند تا طرح را پیش برد. هم‌چنین در دیگر اصول انقلاب سفید پیش‌بینی شده بود که کارگران در سود کارخانه‌ها سهیم باشند و کارخانه‌های دولتی نیز واگذار شوند و درآمد حاصل از این واگذاری‌ها به عنوان منابع مالی طرح در نظر گرفته شد تا با درآمد حاصل از فروش کارخانجات، زمین مالکان بزرگ خریداری شود و به کشاورزان در اقساط بلندمدت واگذار شود. این طرح هرچند در نگاه اول جذاب بود و سبب می‌شد که زارعان و کارگران نیز از دست‌رنج خود بهره‌مند شوند اما با مشکلات متعددی روبه‌رو شد. یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که کشاورزان در چارچوب این طرح با آن مواجه شدند، هزینه‌هایی بود که قبلا مالکان بزرگ می‌پرداختند ولی اکنون بر عهده‌ی کشاورزان بود که عمدتا از تقبل این هزینه‌ها ناتوان بودند. پیش‌تر، راه‌اندازی چاه آب بر عهده‌ی مالک بود اما با حذف نقش مالکان، کشاورزان به دلیل ناتوانی در پرداخت هزینه‌ها از آب محروم می‌شدند، همچنین هزینه‌های ناشی از خشکسالی کمر کشاورزان را خم می‌کرد، قبلا مالک به دلیل دسترسی به منابع مالی و یا داشتن آبادی‌های مختلف می‌توانست ریسک خود را کم کند و در صورت خشک بودن یک یا چند پارچه از آبادی‌ها، از درآمد آبادی‌های دیگرش بهره برد و ادامه‌ی فعالیت دهد. در نتیجه‌ی این تحول در سبک تولید کشاورزی، میزان تولید گندم کاهش یافت و ایران به واردکننده‌ی دائمی گندم در جهان تبدیل شد و هم‌چنین با وخیم شدن وضعیت روستاییان، آنها برای یافتن کار و دست‌یابی به حداقل معیشت به شهرها مهاجرت کردند که به حاشیه‌نشینی در شهرها و حلبی‌آبادها منجر شد.

شیرینی و تلخی منابع نفتی

صنعتی‌شدن و مدرنیزاسیون در طول تاریخ معاصر ایران، بر عهده‌ی دولت‌ها گذاشته شده است و همان‌گونه که پهلوی اول به ساخت کارخانه و راه‌آهن پرداخت، محمدرضاشاه نیز این مسیر را ادامه داد. با کمک درآمدهای نفتی، کارخانه‌ها و طرح‌های عمرانی متفاوتی تعریف و اجرا شدند. هر چه درآمدهای نفتی بالاتر می‌رفت برنامه‌های توسعه عمرانی کشور با سرعت بیشتری اجرا می‌شد تا آن‌جا که در برنامه چهارم عمرانی کشور (51-1347)، نرخ رشد سالیانه اقتصاد ایران در بخش صنعت 14 درصد و در بخش خدمات 13 درصد بود که این ذهنیت را ایجاد می‌کرد که مسیر توسعه‌ی اقتصادی کشور به بهترین شکل در حال پیموده شدن است. در این دوران، بخش کشاورزی رشدی 5 درصدی داشت که فاصله‌ی رشد این بخش با دو بخش دیگر به دلیل برنامه اصلاحات ارضی و ناتوانی بخش کشاورزی و همچنین وضعیت آب و هوایی کشور بود که کشاورزی را محدود می‌کرد. در برنامه چهارم، ذوب‌آهن و ماشین‌سازی و کارخانه‌های عظیم دیگری به بهره‌برداری رسید که شاه را به این نتیجه رساند که رهبر ملتی است که «به سوی تمدن بزرگ» گام برمی‌دارد که در سال 2000 میلادی ایران را به پنجمین اقتصاد وقت تبدیل خواهد کرد. امری که با پیش‌بینی رشد 25 درصدی در برنامه پنجم عمرانی (6-1351) ممکن بود. این هدف در سال‌های 4-52 امکان‌پذیر نشد اما رشد 16 درصدی این سال‌ها نیز عددی فوق‌العاده بود که به واسطه‌ی افزایش درآمدهای نفتی کشور از سال 52 به دست آمد. در این سال‌ها، اعراب در جنگ با اسرائیل بودند و در نتیجه تحریم نفتی و شوک قیمتی که عرضه‌کنندگان نفت ایجاد کردند قیمت نفت از بشکه‌ای 3 دلار به 12 دلار رسید و درآمد کشورهای صادرکننده‌ی نفت را بهبود بخشید. از طریق منابع نفتی و سرمایه‌گذاری در صنعت، رشد اقتصادی در کشور ایجاد شد اما دولت با افزایش دارایی خارجی بانک مرکزی از طریق تبدیل دلارهای نفتی به ریال، نقدینگی زیادی به اقتصاد کشور وارد کرد که منجر به تورم شد، به‌گونه‌ای که تورم که زیر پنج درصد، از سال 52 به 11 درصد رسید و از آن پس دو رقمی ماند.

تورم دورقمی، گروه‌های فقیر را تحت فشار قرار می‌داد که در نتیجه دولت را مجبور می‌کرد تا سیاست کنترل قیمت‌ها به صورت دستوری را اعمال کند و آن‌گونه که حسین بشیریه در «زمینه‌های اجتماعی انقلاب ایران» (ص 141) بیان می‌کند، در راستای این سیاست‌های کنترلی، بازرگانان و صنعت‌گرانی چون القانیان و وهاب‌زاده نیز زندان رفتند و در شورای عالی کار، افزایش دستمزدها مورد موافقت قرار ‌گرفت. افزایش دستمزدها نیز در حالی بود که نرخ بیکاری نیز از یک درصد به 9 درصد رسیده بود. در نتیجه فشارهایی که برای کاهش تورم وجود داشت، دولت بالاجبار از هزینه‌های خود کاست واز برنامه‌های رفاهی که قبل‌تر برای تغذیه مدارس و یارانه‌های غذایی در نظر گرفته بود، عقب نشست. این تغییر سیاست‌ها نیز نتوانست تورم را آن‌چنان کاهش دهد و تورم سال‌های 56-1354 از 10 درصد به 25 درصد رسید. در نتیجه‌ی فشار تورم، طبقات فقیر بیش‌تر تحت فشارهای معیشتی قرار می‌گیرند و از آنجا که درآمدهای آنها محدود است، سفره‌ی آنها است که کوچکتر می‌شود. کشور در آغاز دهه 50 جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی را برگزار کرد و در حالی که تبلیفات زیادی بر این جشن‌ها صورت می‌گرفت، عامه‌ی مردم از حضور در آن محروم بودند و در سال‌های بعد نیز در حالی از سوی شاه بر آستانه‌ی دروازه‌ی تمدن بودن کشور تاکید می‌شد که فشار تورمی گروه‌های پایین جامعه را از بهره‌مندی از منافع حاصل از رشد کشور نومید می‌کرد؛ علی‌الخصوصص که همان‌طور که پیش‌تر و در بخش اصلاحات ارضی اشاره شد، این گروه روستاییانی بودند که در نتیجه شکست پروژه اصلاحات ارضی به شهرهاا مهاجرت کرده بودند و به دلیل علقه‌های مذهبی و مشکلات اقتصادی-معیشتی، به گروه‌های اسلامی و یا چپ مخالف شاه نزدیک می‌شدند.

از سوی دیگر و در حالی که کشور در توصیفات شاه در آستانه‌ی «تمدن بزرگ» بود، مشکل قطعی برق در تابستان 56 نشان داد که زیرساخت‌های اقتصادی کشور در تامین برق ضعیف است. آن‌گونه که آرمن آوانسیان در شماره 54 شهروند امروز، تیر 87، گزارش می‌کند در خاطرات اسدالله علم، وزیر دربار، به مراتب درباره‌ی قطعی برق آمده است و یکی از این خاطرات مربوط به روز جمعه 27 خرداد 1356 است که آیت‌الله احمد خوانساری به دربار تلفن می‌کند که در قم برق نیست و مردم بی‌آب مانده‌اند. اسدالله علم وزیر دربار به شاه اطلاع می‌دهد و دستور می‌گیرد که فوراْ به دولت بگوید: «به نخست‌وزیر تلفن کردم. گفت الان یک نفر آدم می‌فرستم. گفتم آدم فرستادن چه فایده دارد؟ موضوع تشنگی و گرسنگی را نمی‌شود مثل سایر کارها ماست‌مالی کرد، اگر آب نباشد، آن هم در این گرما، آدم می‌میرد. برق را راه بیندازید. قدری خجل شد. گفت البته، البته. ولی این حرف‌ها نیست. کار از پایه خراب است. اکنون باز در تهران بی‌برقی است. . . می‌ترسم یک دفعه امور از داخله بگسلد، ولی امیدوارم چنین چیزی پیش نیاید.» در خلال اتفاقات این سال، طبقه متوسط نیز که در سال‌های اخیر شکل گرفته بود و مصرف‌کننده‌ی این خدمات بود، متوجه می‌شود آینده‌ای که وعده داده شده است نزدیک و در دسترس نیست. این تحلیل از طرف شاه با پذیرش همراه شد و بسیاری از سیاستمداران ارشد خود همچون هویدا را به بهانه‌ی فساد دستگیر کرد تا به جامعه پیام دهد که در صورت عقب‌نشینی از انقلاب، شاه می‌خواهد که کشور را بسازد و مشکلاتی که وجود داشته است ناشی از اشتباهات نخست‌وزیر سیزده ساله است و با تغییر نخست‌وزیر، اوضاع بهبود می‌یابد.

آنگونه که بشیریه درباره‌ی پنج سال آخر می‌گوید، ثبات اقتصادی، توانایی مالی و حامی‌پروری که پایه‌های اقتصادی رژیم را شکل می‌دادند به بحران رسیدند. بازرگانان، کارآفرینان و سرمایه‌دارانی که از نزدیکی با دربار و نظام سیاسی منتفع شده بودند، سیاست کنترل قیمتی را نپسندیدند و به خروج سرمایه‌هایشان اقدام کردند و با وجود پایان یافتن چنین سیاستی، مسیر بازگشت را طی نکردند و عقب نشستند. در عقب‌نشینی حکومت از طرح حمایت از کارگران و شریک‌کردن آنان در سود کارخانه‌ها، آنها نیز ناراضی شدند با حکومت هم‌دلی نیافتند و با آزادی سیاسی سال 1356 که در چارچوب سیاست حقوق بشری کارتر به وجود آمد، اعتراضات و مطالبات اقتصادی، جهت سیاسی گرفت و به جنبشی انقلابی تبدیل شد.

 

این مطلب در شماره 145 خبرنامه انجمن اسلامی شریف به چاپ رسید.